Page 135 - psixologiya

Oybek Hayitov
SPORT FАOLIYATI PSIXOLOGIYASI

5.4. SHAXSGA XOS XOTIRA TIPLARI
VA TUSHUNCHALARNING PSIXOLOGIK SHARHI

Xotira jarayonini eksperimental o‘rganish birinchi marta XIX
asrning oxirlarida nemis psixologi G. Ebbingauz (1850-1909-yy.)
tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, uning tadqiqoti natijalari “Xotira
haqida” (1885-y.) degan kitobidan o‘rin olgan.
Bu sensor jarayonlarni psixologik eksperiment qilish yo‘lidagi
birinchi chiqish bo‘lgan.
Xotira biz ilgari idrok qilgan, boshdan kechirgan va bajargan
ishlarimizni yodda saqlash, keyinchalik ularni eslash yoki xotirlash
jarayonidir. Biz har kuni yangi narsalarni bilamiz, kun sayin
bilimlarimiz boyib boradi. Xotira faoliyatida shaxsning g‘oyaviy
yo‘nalishi katta o‘rin egallaydi. Bu yo‘nalish uning faoliyatini hayot
sharoiti ta'sirida shakllantiradi. Kishi o‘zining shu faoliyati uchun
muhim bo‘lgan voqea, hodisalarni yaxshi eslab qoladi. Aksincha, kishi
uchun kam ahamiyatga ega bo‘lgan narsalar yomon esda qoldiriladi va
tezda unutib yuboriladi. Shu o‘rinda xotira borasidagi ta'riflarga
qaytsak, ko‘pgina adabiyotlarda xotira tushunchasi quyidagicha
ta'riflanadi. “Individning o‘z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi
va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi”.
Ilmiy manbalarning tahliliga qaraganda, shaxsning yo‘nalishi
uning qiziqishida ifodalanadi. Kishining qiziqishi xotiraga aniq va
kuchli ta'sir ko‘rsatadi, ya'ni yaxshi esda olib qolishni ta'minlaydi. Biz
ko‘pincha u yoki bu narsa va hodisalarni yomon esda qoldiramiz. Bu
xotirani yomonligini emas, balki ularga qiziqish yo‘qligini ko‘rsatadi.
Masalan, o‘quvchilar hamma fanlarni bir xil o‘zlashtira olmaydilar. Bu
ularning har xil xotiraga ega ekanliklar bilan emas, balki o‘qitilayotgan
fanga qiziqishning har xilligi bilan tushuntiriladi. Esda olib qolishga
kishining emotsional munosabati ham katta ta'sir ko‘rsatadi. Kishi
uchun yaqqol hayajonli reaksiya vujudga keltiruvchi narsalar ongda
chuqur iz qoldirib, puxta va uzoq yodda saqlanadi. Biz bir narsadan
ta'sirlansak, o‘sha uzoq vaqt esda saqlanadi. Samarali xotira kishining
iroda sifatlariga ham bog‘liqdir. Kuchsiz, irodasiz, ishyoqmas kishilar
har doim yuzaki, yomon xotirlaydilar. Aksincha, irodali, materialni
o‘zlashtirishga astoydil kirishadigan kishilar puxta va chuqur eslab

134