Page 136 - psixologiya

Oybek Hayitov
SPORT FАOLIYATI PSIXOLOGIYASI

qoladilar. Samarali xotira kishining umumiy madaniyatiga, uning aqliy
saviyasiga, bilimiga, uquviga fikrlash qobiliyatiga, ko‘nikma va
odatlariga ham bog‘liqdir. Shunday qilib, xotiraning tabiati va uning
samaraliligi shaxsning xususiyatlari bilan bog‘liqdir. Shaxs o‘z oldiga
qo‘yilgan maqsad va vazifalari asosida o‘zining xotirlash jarayonini
ongli ravishda tartibga soladi va boshqaradi.
Xotira sohasida quyidagi asosiy jarayonlar: esda olib qolish, esda
saqlash, esga tushirish va unutish bir-biridan farq qilinadi. Bu
jarayonlar faoliyatda tarkib topadi va belgilanadi. Ma'lum materialni
esda olib qolish hayot faoliyati davomida individual, ya'ni shaxsiy
tajribani to‘plash bilan bog‘liqdir. To‘plangan tajribadan keyingi
faoliyatda foydalanish qayta esga tushirishni talab qiladi. Ma'lum
materialning faoliyatda qatnashmay qolishi yoddan chiqarishga olib
keladi.
Psixikaning eng muhim xususyatlaridan biri - bog‘liq to‘g‘risidagi
tashqi taassurotlarning, insonning individual-tipologik
xususiyatlarining aks ettirilishi individning yurish-turishida, xatti-
harakatlarida, fe'l-atvorida keyinchalik uzluksiz ravishda
foydalanishdan iboratdir. Inson xatti-harakatlarining asta-sekin
murakkablashuvi, yangicha mazmun va shakl kasb etishi, sifatiy
o‘zgarishlarining yuz berishi, shaxsiy tajribaning kengayishi, ortishi
bilan ro‘y beradi. Tashqi olamning, borliqning, turmush tarzining bosh
miya katta yarim sharlarining po‘st qobig‘ida hosil bo‘ladigan
obrazlari, tasvirlari, xossalari tubdan yo‘qolib ketmaydi. Voqelikning
va tashqi olamning timsollari, tizimlari o‘zaro tizimlari o‘zaro turli
yo‘sinda, tarzda bog‘lanib mustahkamlanadi, tartibga keladi, guruhga
birlashadi, hayot va faoliyatning talablariga mos ravishda esda olib
qolinadi; esda saqlanadi, muayyan izlarning jonlanishi natijasida
ularning barchasi tiklanadi.
Professor E. G'oziyevning yozishicha, xotira insonning hayoti va
faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon
bo‘lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil
ko‘rinishga egadirlar. Odatda xotiraning turlariga va ularni muayyan
turlarga ajratishda eng muhim asos qilib, uning xarakteristikasini esda
olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, tanish singari
jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatning xususiyatlariga bog‘liqligi

135