Page 150 - psixologiya

Oybek Hayitov
SPORT FАOLIYATI PSIXOLOGIYASI

3. Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada
murakkabroq turi bo‘lib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida
tasavvurga egamiz. Inson chaturan, shatranj, shaxmat to‘g‘risida
tasavvurga ega ekanligi shuni ko‘rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari
sub'yektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy
tushunchalar talqin qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga
juda yaqindek tuyuladi. Lekin eydetik obrazlar haqidagi psixologik
tahlil shuni ko‘rsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy
bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tasavvur
obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farq – tasavvur
obrazlarining polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati
tasavvur obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy
qismlarini birlashtiradi. Masalan, shaxmat to‘g‘risidagi tasavvur obrazi
uning tashqi ko‘rinishi (donalar shakli, rangi), donalarning kuchi,
harakat yoki rokirovka trayektoriyasini o‘zaro birlashtirib aks ettiradi.
Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy farqi shundan
iboratki, u o‘z tarkibiga narsa haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan
qayta ishlashni kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlarini ajratib,
ma'lum bir kategoriyaga birlashtiradi. Shaxmatchi shaxmat obrazini
faqatgina esga tushirmaydi, balki uni muayyan bir so‘z yoki tushuncha
bilan ataydi, xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya
mohiyatiga kiritadi.
Ma'lumki, o‘yin boshlanishi oldida tomonlar o‘z donalarining soni
va sifati jihatidan ham, “maydon” jihatidan ham bir xil sharoitga ega
bo‘ladi. To‘g‘ri, oqlar kichik ustunlikka birinchi bo‘lib yurish huquqiga
ega. Lekin hozirgi zamon shaxmat nazariyasi va amaliyoti qoralar
to‘g‘ri o‘ynasa, oqlarning bu ustunliligi borib-borib yo‘qolishi, ya'ni
ahvol baravarlashishi mumkinligini tasdiqlaydi. Shuning uchun zo‘r
o‘yinchilarning debyutda bo‘ladigan kurashida oqlar kamdan kam
hollarda ustunlikka erishadi.
Debyutdan keyin taxtada har ikki tomon uchun ham bir o‘yin
imkoniyatlari, ya'ni muvozanat saqlangan pozitsiya vujudga kelishi
kerak. Agar oqlar juda aniq o‘ynasa, ularning birinchi bo‘lib yurishi
natijasidagi ustunligi anchagacha sezilib turadi va 10-15 yurishlardan
keyingina (ba'zan yanada keyinroq) taxminan baravar pozitsiya
vujudga keladi.

149